قبرستان تاریخی و اسلامی « خلیفه‌یئری »

این قبرستان در داخل شهر خیاو، در جاده موئیل در زمینی به وسعت چندین هکتار واقع شده است که به مرور زمان سنگ قبرهای آن در زیر خاک مدفون گشته‌اند. با گسترش یاقتن شهر خیاو، بر روی این قبرستان تاریخی خانه‌هائی احداث شده است. موقع احداث خانه‌ها سنگ قبرهائی از زیر زمین بدست می‌آمد که جزو مزین‌ترین سنگ قبرهای تاریخی و اسلامی خیاو بود اما متأسفانه صاحبان خانه‌ها این سنگها را از بین برده و یا اینکه در گوشه‌ای از حیاتشان دفن کرده‌اند. زیرا در صورت اطلاع اداره میراث فرهنگی ، زمینهای آنها توسط این اداره جزو آثار باستانی اعلام می‌گردید. بالاخره پس از گذشت سالها، صفحه‌ای از شناسنامه گم شده این شهر در سال 1/5/1367 پیدا شد که موضوع آن به قرار زیر است:

« صاحب ملکی جهت احداث ساختمان در یک مکان حدود 160 متر مربع، به سنگ قبرهائی برخورد می‌کند که بلافاصله اداره میراث فرهنگی شهرستان کار را متوقف میکند و زمین مذکور را جزو آثار باستانی شهرستان اعلام می‌نماید و به مالک زمین در جای دیگر شهر ، زمینی جهت احداث خانه می‌دهد و باستان‌شناسان کشور را جهت کاوش و حفاری در زمین مذکور دعوت می‌نماید و آنها نیز با حفاری ، اول به روغنهای سوخته به فاصله چندین سانتیمتر برخورد می‌کنند که مقدار کمی هم خاک با آن مخلوط شده بود. بعد از حفاری یک و نیم متری به تجمع سنگ قبرها می‌رسند. البته بر روی این سنگ قبرها یک سری سنگهای آذرین به صورت سنگ فرش سوار شده است که بر روی آنها آیه الکرسی نوشته و حجاری شده است. به محل این سنگ قبرها در اصطلاح محلی « خلیفه یری » و به سنگ قبرهای آن « خلیفه قبری » می‌گویند. زیرا در زمان ایلخانیان و اتابکان و در اوایل دوره صفویه به صوفیان خاص به خاطر تقدسی که داشتند خلیفه می‌گفتند که بعد از مرحوم شدن اینها، مردم هر پنجشنبه بر روی قبر اینها شمع می‌سوزانیدند و شمعهای سوخته شده بر روی سنگ قبرها که موقع حفاری مشاهده شده حکایت از آن دارد. ابعاد همه این سنگ قبرها به یک اندازه است ( درازا 150 سانتیمتر، پهنا 50 سانتیمتر و بلندی آن 18 سانتیمتر ) و عمق کنده کاری نقوش و نوشته‌ها بر روی آنها پنج سانتیمتر میباشد.

قدمت این سنگ قبرها به قرنهای هشتم هجری می‌رسد. زمانی که شهر خیاو در نهایت آبادانی بود و هنر و صنعت در این شهر به نحو چشمگیری پیشرفت کرده بود. حکاکی و حجاریهای روی سنگها ( نقوش هندسی و کنده نمای ساختمانی گنبددار و ستاره شش‌پر ( دو مثلث متداخل هم ) و نیز آیه‌هایی از قرآن) نیز حکایت از هنر حجاری در این دوره دارد.

بر رویه پائینی این سنگ قبرها نقش سجاده کنده‌کاری شده است و در سر یکی از سنگ قبرها عبارت تربه حوریه بنت الق ( الغ ) بیگ فی غره شعبان و در پهلوی راست آن آیه « الله لا اله الا هو احی القیوم لا تأخذه سنه ئو لا نوم ... » و در پای آن عبارت سنه سته و ثلاثین و سبعمائه ( 736 ه.ق) نوشته شده است. در پهلوی چپ آن نقش کنده نمای ساختمانی گنبد دار دیده می‌شود. در پهلوی راست یکی از این سنگ قبرها عبارت قره بن محمد فی غره شعبان سنه سَبعَ و ، در سر سنگ اربعین و سبعمائه، در پای سنگ الله تعالی و در پهلوی چپ آن هذا تربت المرحوم الی رحمت نوشته شده است. در حالت کلی نوشته این سنگ چنین است« هذا تربت المرحوم الی رحمت الله تعالی فی غره شعبان سنه سبع و اربعین و سبعمائه »( 747 ه.ق )

این سنگ در اصل از دو تکه جدا، ساخته شده است اما به هنگام استفاده از آن در محوطه « خلیفه یری » از این دو تکه به صورت جدا از هم در کف محوطه استفاده کرده بودند این دو تکه بوسیله باستانشناسان کشف و دوباره به همدیگر متصل شد.

در سر یکی دیگر از سنگهای « خلیفه‌یئری » نیز عبارت « صاحب تربتی المحتاج الی رحمه الله تعالی عثمان بن ...» و در پای آن « فی غرة ذیحجه سنة احدی و اربعین و سبعمائه » ( 741 ه.ق ) نوشته شده است. در روی یکی دیگر از آن سنگها نیز عبارت « هذا التربه اسماعیل بن ... ( عین الله ) منقوش است.

بعد از تحقیقات باستانشناسی بدلیل کمبود فضای موزة شهرستان ، اداره میراث فرهنگی روی محل مذکور را با شن و ماسه پر کرده و دور حیاط حصار کشیده است. چون تا اوایل صفویان خطوط و نوشتار عربی در آذربایجان و ایران به صورت رسمی معمول بود، سنگ قبرها را نیز با لغت عربی می‌نوشتند و اسمهایی مانند عثمان و ... که از اسامی رایج میان برادران اهل تسنن می‌باشد در این منطقه نیز وجود داشت « زیرا این مناطق در آن زمان بیشتر شافعی مذهب و عده‌ای دیگر نیز مذهب حنفی و بعضی دیگر مذهب شیعه داشتند».

قبرستان تاریخی و اسلامی روستای رحیم بیگلوی سفلی

در وسط روستای رحیم بیگلوی سفلی در محوطه مقبره سید عمادالدین، گورستان تاریخی و اسلامی وجود دارد. در این گورستان انواع سنگ قبرهای حجاری شده و نیز سنگ قبرهایی به شکل تندیس قوچ به تعداد چهار عدد از دوره‌ی فرمانروای قراقویونلوها بر این منطقه بر روی گورها واقع شده است. تندیس‌های قوچ در جهات اربعه محوطه مقبره سیدعمادالدین بر روی گورهای قبرستان نصب شده بود که در حال حاضر هیات امنای محل آنها را به خاطر شکسته نشدن از محوطه قبرستان به داخل مسجد سید عمادالدین انتقال داده‌اند.

مجسمه قوچها به عنوان سنگ قبرنشانگر حکومت قراقویونلوها و آق قویونلوها درقرون هشتم و نهم هجری بر منطقه مشکین شهر است. در آن زمان صنعتگران منطقه این سنگ قبرها را به احتمال زیاد بر گورهای فرماندهانشان تراش داده و درست کرده بودند. دوتا از این سنگ قبرهای قوچ در یک اندازه به طول 140 سانتیمتر و ارتفاع 80 سانتیمتر می‌باشد. در روی قوچها اشکالی مانند گل، شمشیر و خطهایی که قابل خواندن نیست نبشته و حجاری شده است.

از محوطه قبرستان تاریخی این روستا دو سنگ قبری را که به شکل تخت و به ابعاد50×33×164 می‌باشد. به خاطر ارزش تاریخی و نفیس بودنش به داخل مسجد سید عمادالدین انتقال داده‌اند که در رویه‌ی افقی آن نام « علی » و یک گل برگ زیر آن حجاری کرده‌اند. در رویه عمودی این سنگ قبر شکل یک دختری که بر روی دستش یک کبوتر و شمشیری هم در کمر حمایل کرده - حجاری شده است. در رویه دیگر سنگ قبر دایره‌ای هفت پر کشیده شده است که از داخل آن شمشیری به طول 77 سانتیمتر رد شده و تیرانداز که به داخل دایره فرورفته است به طرز ماهرانه، ظریف و زیبا حجاری شده است. در کنار اشکال فوق الذکر شکل یک گرز و یک قلاب نیز عظمت صنعتگران آن زمان را دو چندان نموده است .

در محوطه قبرستان تاریخی سیدعمادالدین دوتا سنگ قبر از همه سنگ قبرها جذاب‌تر و جالب‌تر و دیدنی‌تر است که یکی از آن سنگ قبرها را غارتگران آثار تاریخی ربوده‌اند و دیگری توسط هیات امنای مسجد به داخل مسجد انتقال داده‌ شده که بر روی آن نوشته شده مرقد مرحومه شاه اقادر... ارشقی که به احتمال قوی سنگ قبر حکمران منطقه ارشق بوده و در نزد مردم محبوبیت خاصی داشته است. در روی حاشیه‌های آن اسماء ائمه اطهار علیهم‌السلام به خصوص اسم حجه القائم‌المهدی هادی صاحب الزمان صلوات‌الله و‌سلام علیهم به طرز زیبا و ماهرانه‌ای زینت بخش کتیبه شده است و تزئینات گیاهی برگهای پیچ‌دار در وسط و حاشیه‌های قبر و نیز دعاهایی به خط عمومی حجاری شده است.

قبرستان تاریخی و اسلامی ارباب کندی

در مشرق روستای ارباب کندی واقع در دهستان نقدی، بخش مشکین شرقی در سمت راست جاده مشگین‌شهر به اردبیل قبرستان تاریخی و اسلامی «پیر محمد» در زمینی به مساحت حدود سه هکتار واقع شده است. در وسط این قبرستان مزار معروف پیر محمد وجود دارد که امروزه ساختمان آن کاملا تخریب شده وسنگ قبرهای آن در زیر تلی از خاک مدفون شده است. در کنار مزار به فاصله اندکی یک سنگ قبر صندوقی شکل به ابعاد 29×17×78 وجود دارد که در روی آن تاریخ «فی اربع و سبعین و ثمانمانه » حجاری شده است و به فاصله چند متری این سنگ قبر نیز سنگ قبر صندوقی شکل دیگری است که نام مبارک حضرت محمد در یک روی آن و اسم صاحب قبر در روی دیگر آن حجاری شده است. در رویه دیگر آن نیز خطهای عربی ناخوانا منقور است.

در فاصله 40 متری مزار پیر محمد یک سنگ قبر صندوقی شکل دیگری وجود دارد که به یک نظر شکل تیرو کمان و به نظر دیگر ترازوی قدیمی بر روی آن حکاکی شده است. درصورت اول صاحب قبر جنگجو و دلاور منطقه روستا و درصورت دوم قاضی یا وکیل روستا بوده است. اما مهم اینکه وی در هر دو صورت در بین مردم از محبوبیت خاصی برخوردار بوده است.

این روستا بدلیل راه کاروانی و ارابه‌رو (مشکین-اردبیل) که از جنوب این روستا از کوهستان پرپیچ و خم و دره صعب‌العبور (گندیمشین) می‌گذرد. از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. به این راه در اصطلاح محلی آورا یا آروا یعنی راه ارابه می‌گویند.

این روستا درزمان صفویان از رونق بیشتری برخوردار بوده است و اهمیت قره‌سو در آبادانی این منطقه چه در گذشته و چه در حال بر هیچ کس پوشیده نیست.

بزرگی قبرستان این روستا و تعدد سنگ قبرهای آن حاکی از کثرت نفوس این منطقه در گذشته می‌باشد.

گورستان انار

در روستای انار مشگین شهر و در 24 کیلومتری این شهر، گورستانی وجود دارد که سنگ قبرهای متنوع آن از نظر شکل و جنس و نبشته‌های متعدد جالب توجه است. زیباترین این سنگها عبارتند از یک جفت سنگ قبر افراشته به ارتفاع 1.62 متر که دارای نبشته‌ای است. در زیر سنگ نبشته‌ها محراب است و در بالای لچک آن دو گل هفت‌پر نقش یافته است. در بالای نبشته‌ها ساقه و در بالای آن کلاهکی با دوازده ترک ، شبیه کلاه دراویش وجود دارد، و شهادتین با کلام علی خلیفه‌الله منقور است. روی سنگ گورهای موجود در این گورستان نشانه‌های همچون ستارة شش‌پر تصویر چکش ساده و جز آن دیده می‌شود.